Ro i vår lengste fjord

For eg vil ro vår lengste fjord, prøve å ro heim. Og eg vil ro sakte. Utgangspunktet er ei uro. Ei uro for verda som hanglar og folk i nær krets som er sjuke, som ikkje har det bra. Utgangspunktet er også at eg ikkje veit heil kor eg høyrer til. Klarer ikkje svare når folk spør kor eg kjem frå, eller kor eg bur. Eg er 45 år og har budd på 23 ulike adresser i livet.
Men kan det å ro gi meg ro? Er ikkje det berre tull, på grensa til pisspreik?

Eg veit ikkje, men eg kjenner på ein nesten uanstendig lyst. Til å løfte årene, vere i rørsle, setje trøbbel og alt det triste på pause. Berre ro. Sakte. Drite i om det eg skriv, blir ein publiserbar tekst eller berre skvalp. Vere i den robåten i fjorden og la det regne og blåse og skvulpe. Sjå på hav og fjell og bølger og bli våt og varm og sliten. Verkeleg drite i alt anna eg burde eller skulle. Finne ro, ro i rørsle.

Sognefjorden er verdas djupaste og nest lengste fjord. Eg vil ro dei over 20 milene frå Eivindvik, der eg delvis vaks opp, og innover til Luster, der vi har ein veglaus gard kor eg delvis bur no.

Eg vil ro innover, og eg vil bli kjent med og fortelje fjorden undervegs. For korleis vart fjorden til? Kva folk og farty er det som har farta her den gongen fjorden var riksvegen? Og korleis står det til no? Med straumar og vind og livet over og under vatn? Er fjorden frisk?

For å få det til treng eg altså ein båt. Og eg treng meir enn ein båt. Eg treng mannskap og eg treng musklar. Eg må skaffe meg ein romaskin så eg kan ro heile vinteren og bli sterk nok til å løfte årene i mai.

Eg leitar på Finn og ringer fleire båtbyggeri om sommaren. Spør om dei har ein trebåt eg kan få kjøpe. Mamma seier eg kan bruke oselvaren om eg vil. Oselvaren er ein færing, ein gammal trebåt med to par årar, mast og segl. I alle mine barndsoms vårar passa og pussa og olja ho denne båten, fekk han på sjøen, ho segla og rodde den, og kvar haust fekk ho han opp att på land. Eg var minimalt interessert. Men no er eg eldre. No er det som om båten er ein annan, nett som mykje anna som endrar karakter gjennom livet. No er han eit smykke. Noko verdfullt. Og no vil eg ro.

– Men kan du ro? spør mamma.
– Liker du det?

Eg veit ikkje kva eg skal svare og så blir det haust.

Vinternotat – eller fossroing og sutring i stova
Romaskina er forseinka og kjem i januar. Eg skrur ho i hop her eg bur i ei høgblokk med ungane mine i Oslo, eg kallar blokka for Fuglefjellet, her flaksar og flyg folk inn og ut, kjem som regel heim om kvelden, sit på balkongane og kvitrar.

Uroa veks, eksmannen min er alvorleg sjuk, natur- og klimakrise og pandemi blandar seg med ego-uro, blir ein dårleg miks, eg fyller vatn i romaskina, set meg i stova. Prøver å få inn teknikken. Eg skyv frå. Prøver å finne ein rytme. Sakte først. Så litt raskare. Skvulp, skvalp. Det står på nettet at eg no aktiverer alle store muskelgrupper: lår, sete, mage, rygg, skuldrer, legger og sidemusklar, kva no det er. Eg lukkar auga. Strekker ut beina. Dreg i handtaket. Høyrer skvalpinga. Prøver å sjå for meg fjorden. Bølger. Fjella rundt. Opninga ut mot havet.

Og så ser eg heilt tydeleg for meg at mannen min står der på kaia nesten inst i fjorden der vi har ein eplegard, at han står der med opne armar, ønskjer velkomen heim.

Men no i vinter er han på Svalbard på jobb. Han ringer, spør om eg veit kva som skal til for å ro fjorden. Eg svarer at eg prøver å finne det ut. Så eg les, ringer forskarar og roarar. Får høyre om sognejektene som segla til Bergen i hundrevis av år med varer. Om all roinga. Korleis dei rodde til kyrkje, til slåtteteigar, til marknader, på fiske – og nokre gonger heilt til byen. Korleis dei bygde desse båtane.
Og om korleis fjorden vart til.

Fjorden vert til
For 65 millionar år sidan var det vi no kallar fastlandet i Noreg, nesten flatt, og det meste av landskapet var tært ned til havnivå. På denne tida byrja landet å heve seg, og eit av sentera for denne hevinga var det fjellområdet vi i dag kjenner som Jotunheimen, med dei høgaste fjella i landet vårt. Med høgdeforskjellar byrja elvane å grave. I svake punkt og langs fjellsprekker i landskapet grov dei, og vatnet rann mot vest og havet.

For 2,6 millionar år sidan kom så den første store istida som dekte Skandinavia med is, og det kom ikkje berre éi istid, nei, det kom 40, kanskje fleire. Og i kvar einaste istid grov breane i landskapet, eller sagt på ein annan måte: Isen fekk hjelp av småstein og grus og gnissa og gnukka seg mot fjellet, slipte det vekk, rundt 0,5 mm i året – så dalane som elvane hadde byrja å grave, vart djupare og djupare. Og mellom kvar istid smelta breane, og havet fylte etter kvart dei dalane som var djupe nok, og som hadde nådd kysten. For om lag 11 500 år sidan trekte den siste, store Sognefjordbreen seg tilbake, og fjordlandskapet vart slik vi kjenner det i dag.

Det finst berre éin fjord som er lengre i verda, Scoresbysund på Grønland, men den er full av is og ikkje farbar, som denne. Ordet fjord kjem frå norrønt fjo ̨rðr og tyder ein stad der ein ferdast. Ordet har same opphav som substantivet ferd og verbet å fare.

Og eg blir så glad av det ordet. Fjord. At det betyr akkurat det.

Fjord er eit av dei få norske orda som finst i alle verdas språk. Det finst ein haug med definisjonar av kva ein fjord er, men eg synest ein av dei mest presise er denne til geologiprofessor Atle Nesje: «Ein fjord er ein lang, trong dal med bratte sider fylt med havvatn.»

Vår ved havet
Og vinteren går. Eg fossror i mi eiga stove. I mars dreg eg over fjellet for å pusse og olje oselvaren i lag med mor mi. Og i april får mamma og bror min båten på sjøen. Mannen kjem heim frå Svalbard, vi pakkar i vasstette bagar og 2. mai køyrer vi over fjellet.

Det byrjar å regne.

Er det sånn at alle lengtar? Ikkje kvar dag, kanskje, men innimellom. Kan hende går lengten til ein by eller ei bygd eller eit land langt borte der du ikkje er til vanleg, nordover, sørover, mot aust eller rett vest?

Kan hende har du vakse opp der, eller ein av foreldra kjem derifrå, og du har feriert der som barn og blitt glad i nett desse fjella, gatene, skogane, øyane, strendene. Kan hende kjem du deg ikkje dit lenger, og grunnane kan vere mange til det, men du har mange minne som er knytte til akkurat desse svaberga og knausane, og då blir dei kan hende vakrast, heilt objektivt sett vakrast på jord, til og med så vakre at det kan gå på sanninga laus.

Og så blir du eldre, og kroppen får meir plass til nostalgi, og då kan ho bli sterkare, denne lengtinga, dragninga? Eller kan hende ikkje i det heile. Kan hende vil du aldri tilbake, ikkje eingong på ferie.

Familien min flytta frå Bergen til Eivindvik då eg var ni år og tilbake til byen den sommaren eg fylte 18. Mamma var første kvinnelege presten i Bjørgvin bispedømme.

Vi køyrer forbi kyrkja i Eivindvik. Den våren eg vart konfirmert, hadde mamma kvit prestekjole over ein stor mage med yngste bror min i. Eg hadde permanent, såg ut som ein sau. Og kyrkja og fjella rundt står, sjølv om mykje har endra seg sidan eg drog.

Vi køyrer forbi den nye prestebustaden vi budde i dei siste åra. Eg har eit tydeleg bilete av mamma og oselvaren i garasjen der. Det er vår, og ho har brun kjole i kordfløyel og skaut og eit stort smil og gravid mage. Ho står oppi båten, og ho skrapar han.

No ligg den same oselvaren og duppar i blank solnedgang ikkje så langt unna, ved ei flytebrygge i det som altså var barndommen min.

Vi parkerer bilen og går ned og ser på båten.

– Er det den der vi skal ro? spør mannen og meiner det er ein liten tass av ein båt.

Det er så stille no at det er freistande å legge frå land. I det blankstille, i solnedgangen, ut sundet. Skal vi gjere det? Vi landar på at vi treng søvn. Det skal regne i morgon, så skal vinden kome frå nordvest. Er vi heldige, kan vi få han litt med oss når vi rundar ute ved Solleibotn. Natt til tysdag skal vinden snu og kome rett mot, med varierande styrke, men så er det jo ikkje berre vinden som avgjer korleis dette går. Det kjem an på straumar og skjer og stemninga oss imellom, og regnet, dette regnet.

– Eg har gløymt tannbørste. Har vi elles kontroll på alt vi skal ha kontroll på? spør mannen.

Dette er mitt prosjekt, men eg vil at det skal vere vårt, eg treng at han er med. Eg klarer ikkje dette utan han no.

Eivindvik–Breidvika 3. mai
Eg drøymer om regn og bølger som reiser seg meterhøge inn sundet, og at mamma er her. Når eg vaknar, er det stille, ikkje eit vindpust. Kva under er dette? Det regnar ikkje heller. Vi et litt og kler på oss, stillongs, ullsokkar, tynn ull inst, lue og hals og gode hanskar. Tek redningsvesten utanpå alt. Vi går ned til flytebrygga. Lempar om bord alt vi trur vi treng for å klare oss desse dagane: mat og kaffi og verktøy, ruglete liggeunderlag til å sitje på, så vi ikkje blir såre i rumpa.

Vi sig ut, vekk frå kaia, ut i sundet. Eg sit bakarst. Det funkar ikkje. Årene våre krasjar.

– Det kjem til å bli krangling. Grov krangling, det kan du berre skrive opp i den vesle boka di, seier mannen.

Årekrasj att.

Vi byter plass, eg set meg fremst, og det er betre. No ser eg den breie ryggen hans og kyrkja og butikken og huset til klassevenninna mi Lena og naboen hennar, Ståle.

Denne bygda var heime i så viktige år. Eg ser glimt av meg sjølv som spring opp til Hege, at vi sykla opp den bratte bakken heim frå fotballtrening, at vi hang ved hamna, gjekk ut på dei tynnaste spilane av flytebrygga, hoppa og laga bølger.

Eg kjenner meg heime her, her òg, men torer ikkje seie det høgt, torer nesten ikkje tenke det. Kjennest ikkje som eg har rett til det sidan eg nesten ikkje har vore her etter eg drog. Sidan vi ikkje har slekt her.

Eg ser ingen menneske. Flolidfjellet og dei andre fjella reiser seg over butikken og kaia. Vi glir stille ut Prestesundet.

Eg klarer ikkje halde verken takten eller tankane, men det kjennest som om nokon har løfta vinteren av skuldrene mine. Eg er så lett, og vi er av garde, på veg. Mannen er med. Dette skjer, vi ror, sit bak fram med utsikt rett i kulissane for alt som var, resten av verda er utydeleg, langt vekke. Og eg tenker at det er eit paradoks, at uroa mi har fått meg hit, til å setje meg på toftene og løfte årene, ro. Kan hende er det noko bra med uro òg, ei kraft som kan skyve oss framover.

Eg prøver å konsentrere meg. Det er tydeleg at mannen kan, men kan eg eigentleg ro?

Årene kjennest annleis i hendene enn handtaket på romaskina – dei er ru og lagar ein annan lyd i vatnet enn den velkjente skvalpinga i stova. Eg prøver å tenke på det eg har lært: at årene ikkje skal løftast så høgt, og heller ikkje stikke så djupt ned i vatnet. Å ta i mest midt i taket.

Mannen snur seg og seier eg må halde takten. Og utanom mumling og brumling frå rorskaren bakarst er det så stille. Stille på vatnet, stille i bygda, stille i fjella rundt.

Det er ikkje noko snø att her så langt ute mot havet. Våren har byrja å måle trea grøne, det luktar vår, men det er framleis eit kaldt drag i lufta. Eg dreg lua nedover øyra, smiler for meg sjølv. Lurer på om nokon ser eller høyrer oss. Om nokon kjenner att båten. Vi har 226 kilometer att.

••

Sigri er forfattar og journalist og har skrive nær 20 bøker om natur, friluftsliv og polare strok. Boka hennar ”Mørke” er solgt til ti land. Ro-boka er førebels selt til Nederland, før utgiving. Følg gjerne fjorden på @ro.fjorden og Sigri på www.sigri.no.