Forfallet i bygde-Noreg

Muren under våningshuset er i ferd med å sige. Eit vindauge har falle ut. Taket gjev snart etter. Vil det tole ein vinter til?
Då gamlingane drog sin veg, vart plassen overlaten til seg sjølv. Gardinene vart trekte for. Døra låst og attspikra. Det byrjar å bli nokre år sidan no. Kan hende finst forteljingar og spor om plassen, husa og dei som ein gong heldt til her? Dauden er nådelaus og sopar med seg det meste: folk og dyr, men også bygningar og landskap. Snart er plassen og husa borte, for alltid.
Kva gjer det med oss når bygningshistoria forfell? Kva fortel dei sprokne tømmerstokkane om kulturhistorie og levd liv? Kva kan vi lære av spora frå fortida?
Fascinasjonen for gamletida ligg djupt i meg, og truleg har det vore slik lenge. Den mentale alderen min korresponderer heller ikkje alltid med biologiske fakta. No og då føler eg meg som 75. På papiret er eg 40. Eg kosar meg glugg i hel i pensjonistheimar med pelargonia og broderte puter, skrukkete hender og gamalt porselensservice.

I sommar gjekk eg pilegrimsmarsj gjennom Valdres. Turen ga ei unik anledning til å kome tettare på kvardagsliva i Bygde-Noreg. Korleis ser kulturlandskapet og gardstuna ut? Korleis bur nordmenn på bygda i dag?
Vandringa tek åtte dagar, og gjev mange inntrykk. Vi ser mykje innimellom stavkyrkjene og den vakre naturen: Her er moderne villaer med svære plattingar og verandaer, prydbuskar og brustein frå Kina, ute-lamper og varmelamper og andre kjekke standardløysingar direkte frå katalogen. Garasjen er flott. Bilparken like så. Pengar er det nok av, ser det ut til.

Velstanden i Bygde-Noreg er stor, men det er også kontrastane. Den grandiose byggjefesten står i paradoksal motsetning til omsorgssvikta for den eldre bygningsmassen: Langs pilegrimsruta passerer vi fråflytta gardstun, nedlagde stølar, samanrasa hus og andre bygningar. Eit butikklokale tørstar etter måling. Eit stakittgjerde var ein gong vakkert og kvitmåla. Eit gardshus manglar ei mengd takstein, og om nokre år er det for seint. Huset må ned.

Kulturarven er tung å bere. Kva skal vi gjere med det som fell oss tungt for brystet, som gror over hovuda på oss, og som ingen ynskjer å ta vare på og investere pengane sine i? Har vi eit moralsk ansvar for å vedlikehalde og hegne om kulturarven vår? Eller er omsorga for det gamle rasket styrt av kjensler og nostalgi åleine? Har den enorme velstanden gjort oss mette, late og likegyldige for vår eiga kulturhistorie?

Fråværet av vedlikehald – på gardstun og i det offentlege rommet – er påfallande. Noreg er eit halvtolv-land der forfallet gror godt, er det ein som fortel meg. Vedlikehaldskulturen står lågt i kurs, dreg sjeldan politiske ekstrastemmer, og er heller inga kampsak for norske politikarar. Vedlikehald gjev ingen prestisje. Dessutan kostar det pengar. Like greitt å byggje nytt.

Kan hende reflekterer forfallet også eigarstrukturane i Bygde-Noreg. Ved utgangen av 2015 hadde ein tredel av eigarane av norske landbrukseigedomar passert 67. I tillegg er bygningsmassen og arbeidspresset stort, veit vi. «I alt ble det registrert i underkant av 1million bygninger på landbrukseiendommene i 2015. Disse utgjør dermed nærmere en fjerdedel av alle bygninger i Norge. Om lag 214 000 av bygningene inngikk i det nasjonale SEFRAK-registeret og er bygd før 1900 eller fredet», skriv SSB. Det forundrar meg ikkje om piffen og motivasjonen for bygningsvern har fordufta hjå fleire av dei tilårskomne eigarane. Bygningsvern er ingen sundagshobby, men kroppsleg slit – livet igjennom.

Mi eiga haldning til bygningskulturen har òg eit ambivalent og motsetningsfylt drag over seg. Omsorga for den eldre bygningskulturen er ikkje like intens, ikkje heile tida. Fortida er ikkje berre ei vakker historie, men handlar òg om sosial lagdeling, fattigdom. Kanskje var det ein lette då den svarte stova øvst i bakken vart riven. Fortida er fin, på avstand, men luktar straks vi får ho innpå oss, av ròte, mugg, skitt – og skam. Kvifor hegne om det som gjev vonde minne?

Tilbake til velstanden. Det finst om lag 2,5 millionar bustader i Noreg, les eg. I tillegg finst mange fritidshus, ikring 450 000. Mange av dei har høg standard, og dei fleste nybygde fritidshus er like store som privatbustaden heime, les eg i «Dette er Norge». Og sjølv om prisane på bustadene har auka med 430 prosent frå 1992 og fram til i dag, brukar vi pengar på oppussing: i snitt vel 70 milliardar kroner kvart år. (Artikkelen fortsetter under bildet).

Det meste av notida skal ein dag forsvinne, og berre ein liten del av ho tek vi med oss. I snitt er det registrert over 300 000 bygningar bygde før 1900, skriv miljøstatus.no. Berre 6000 av desse er freda, jamfør kulturminnelova. Men skigarden varar ikkje evig, syng vi. Kvart år forsvinn fleire verneverdige bygningar ut av kulturhistoria. Ta til dømes min eigen heimkommune, Nord-Aurdal: Sidan tusenårsskiftet og fram til i dag er 23 prosent av alle registrerte verneverdige bygningar som er bygde før 1900, å rekne som tapte, skriv NIKU.

Anten er ein for vern og mot utvikling, eller så er ein mot vern og for utvikling. Ordskifte om kulturminnevern er viktig og naudsynt, men ikkje sjeldan sterkt polarisert og med harde frontar: kompromisslause bygningsvernarar på den eine sida, med forakt for variasjon i arkitektur og form, og eit monomant blikk på korleis omgjevnadene skal, bør og må sjå ut. Eller næringsinteresser med patos for den liksom-modernistiske arkitekturen, som poppar opp over heile landet, som reklamerer med stadtilpassing – men som i røynda ikkje driv med lokal tilpassing, og som på ingen måte kan kallast moderne.

Den nostalgiske sverminga mi nådde eit høgdepunkt i fjor sommar: Tida var i ferd med å renne ut for det gamle tunet i heimbygda, så eg tok mot til meg og skreiv eit brev til eigaren. Handel vart det. Sidan plukka vi bygningane frå kvarandre, fyrst stova, så låven. Tomt manglar, men idear på teiknebrettet finst. Og motivasjon, enn så lenge.

Kjærleiken til fortida, til kulturminnevernet eller dei skrukkete hendene dreier seg ikkje om svermerisk nostalgi og blaute kjensler åleine, men om ei gjennomgripande erkjenning av kulturarven som eit gode, som synlege merkesteinar, korrektiv og supplement – også for meg i dag.
I den gamle bua les eg spor av levd liv, frå ho som streva for å få endane til å møtast, frå han som fann lukka i ei varm sommareng. Kanskje har vi framleis noko å lære?

Det ska bo folk i husan. Få mer om forfall og vedlikehold, trening, tøv, utstyr, klimaendringer m.m. Ukas beste Harvest-saker kommer hver fredag i dette nyhetsbrevet.