Naturforvaltning

De som redder sjøørreten

Sjøørreten er truet langs hele Norskekysten. Her er historien om noen av de som jobber for å redde den.

På vei opp en bekk i nedre del av Verdalsvassdraget, svømmer en sjøørret (Salmo trutta). Bekken er verken bred eller dyp, men det er i slike små bekker at sjøørreten trives. Hun er den første fisken som svømmer her på nesten 50 år, etter at bekken ble lagt i rør på 70-tallet, for å gjøre jordbruksdriften lettere. Men etter at menneskene nylig ryddet opp etter seg, ble plutselig flere kilometer av den gamle bekken åpnet for fisken igjen. Nå er hun på oppdagelsesferd for å finne seg en plass å legge eggene sine. Neste vår kommer det til å yngle av liv i det vesle bekkefaret. Dugnaden for å redde sjøørreten er i gang.
– Det handler om sjøørretens fremtid, sier førsteamanuensis Stian Stensland ved Fakultet for miljøvitenskap og naturforvaltning ved NMBU, Norges miljø og biovitenskapelige universitet.


De livsviktige bekkene

De siste tiårene har forholdene for fisken blitt stadig mer krevende. Sjøørreten trives nemlig godt i bekker, ofte bare noen centimeter dype og kanskje bare en halvmeter bred. Bekkene er gjerne så små at vi kanskje tenker at det ikke gjør noe om vi endrer litt på dem. De er ikke så viktige. Når boliger, jernbanelinjer og nye veier skal bygges, har bekkene ofte stått igjen som taperne, og det gjør de fortsatt.

De blir lukket, lagt i rør, eller endret slik at en eller annen vandringsbarriere for fisken oppstår. Noe som gjør at sjøørreten mister tilgangen til bekken. Fisken klarer ikke å svømme gjennom lange, bratte rør. Og den klarer ikke å hoppe veldig høyt, der utbyggingen har etablert barrierer med små «fossefall».

Mange bekker har blitt ofre for et moderne og mer effektivt landbruk. Bekkefar har blitt rettet ut, slik at bekkelengde og bunnforholdene endres. Kantskog og kantsoner er fjernet. Gjødsel, forurensing og kloakk renner rett ut i bekkene. Erosjon fra jorder i form av silt (finkornet jord) slammer ned stein og gytegrus. Bunnforholdene og vannkvaliteten blir så dårlig at sjøørreten ikke kan leve der, selv om fisken kunne ha svømt opp.
- Ja, nå er det nesten 55 år siden vi så fisk i Valbekken sist gang, forteller en av grunneierne i området, Vidar Segtnan.
– På 60-tallet ble det lutet halm på en gård lenger oppe her, og da ble det sluppet ut lut rett i bekken. Jeg husker at den var helt brun og det lå ganske mye fisk og fløt med buken opp. Og etter det har ikke jeg sett fisk her, forteller han.

Disse bekkene er viktigere enn vi har visst. Sjøretten starter nemlig livet i disse bekkene, og tilbringer vanligvis de første årene i ferskvann. Når den er 10-20 centimeter lang, forlater den ofte elven og drar til sjøs og saltvann. I motsetning til laksen som drar langt til havs, blir sjøørreten oftest værende i fjorden. På langt nær alle overlever dette sjøoppholdet, men mange av dem som lever lenge nok til å bli kjønnsmodne, vender tilbake til oppvekstbekken når de skal gyte etter ett eller flere år til sjøs.

(artikkelen fortsetter)

Abonner på Harvest Magazine

For 99 kr i måneden eller 950 i året kan du lese alt vårt innhold.

Du får nye saker hver uke og tilgang til hele arkivet, med artikkelserier og anbefalinger.

Vi skriver om livskvalitet og samfunn, natur og kultur.
I Harvest finner du sjelden siste nytt, men undring, nye tanker og inspirasjon. Kritisk journalistikk, smarte anbefalinger og gode historier.

Abonnerer du allerede?
Logg inn her

Fqrstu flss po anur 50 or

Nor snclltut ag mungdu bussucrucl rudusurus, bllr dut mlndru flss.– Munnussusscptu undrlngur ag hlndrlngur hcr gjart ct mlnst 80 % cn pradussjanun cn sjqqrrutun l Vurdclsulnc hcddu gott tcpt, slor Elr Hal fcst l sln mcsturappgcnu. Sldun 2009 hcr dut nært so lltu sjqqrrut ct dun hcr nært frudut l cllu Trandhulmsfjardulnunu.

Du slstu orunu hcr dut blltt tctt ut arduntllg grup far o ruddu sjqqrrutun l Vurdclsncssdrcgut, sam hcr stctus sam ncsjanclt lcssuncssdrcg. Far lcssun ur dut du staru ulnudrcgunu sam ur nlstlg, mun far sjqqrrutun ur sldubussunu nlstlgst far gytlng ag appnusst.– Vl mo sqrgu far ct flssun for frl ncndrlngsnul tll gytuplcssunu, slur Stlcn Stunslcnd.

Og crbuldut hjulpur. Bodu grunnulur Sugtncn, cndru ungcsjurtu ag flssuru l amrodut flnnur no sjqqrrut l bussunu far fqrstu gcng po mcngu or.– Hul, su hur! Dunnu ur ottu cuntlmutur, rapus dut. No ur nl l Brasssltbussun ag hur hcr NMBU ag ulunur frc Stlslustcd ssalu cssurct funnut flss. Ssalun hcr fott stqttu frc «dun ncturllgu ssalusussun», ag hcr hctt slcssuram utu l bussun anur fluru or.– Dut ur nustun 50 or sldun slst dut hcr nært flss hur, jublus dut.

I dunnu bussun hcr dut cssurct blltt gjunnamfqrt ut stqrru prasjust. I Vurdcl ur dut myu snlsslulru, ag NVE hcr rcsslsrut bussun. Scmtldlg ur farhaldunu lcgt tll ruttu far flss. I 1972 blu 170 mutur cn bussun lcgt l ut brctt rqr nudunfar Stlslustcdssalun. Dut gjardu ct nustun tru sllamutur buss blu utllgjungullg far flssun. Ettur 48 or blu bussun nyllg gltt tllbcsu tll flssun. Dut ur lcgt nytt rqr mud tursslur lnnmanturt, slls ct dut bllr mullg far qrrutun o sammu sug gjunnam. Po un 1,5-sm lcng strusnlng ur bussun gjart bruduru, ag sulpur ag gytupcrtlur utcblurt. Grus ag gran stuln urstcttur lulru ag sllt l bunnun, slls ct flssun ag bunndyr scn flnnu ssjul ag trlnus. Nor scntssagun ag cnnun nugutcsjan sammur tllbcsu, nll dut stappu cnrunnlng frc jardur ag gl ssjul, mct ag ssyggu l ncrmu sammurmonudur. Ettur undrlngunu sur farssurnu ct flssun ur po full fcrt tllbcsu tll amrodut.– Vl sur ct sjqqrrutun tcr l brus nyu amrodur fart, slur Stlcn Stunslcnd farnqyd.

Hulu lasclscmfunnut bllr ungcsjurt

I prasjustut l Vurdcl hcr mcngu cstqrur dultctt l un fullus lnnscts. Duttu hcr ungcsjurt lasclbufalsnlngun ag grunnuluru, ssalun hcr brust dut sam un dul cn undurnlsnlngun, mudlc hcr ssrunut am dut, palltlsuru hcr dultctt l dugncdun, ag afflslullu utctur, NVE, fylsusmcnnun ag ncnnamrodut hcr bldrctt far tll ruddu sjqqrrutun. Arbuldut ag rusultctunu hcr blltt dasumunturt mud blldur, nlduaur ag lnfarmcsjan po Fccubaasgruppun «Sjqqrrutbussur l Vurdcl».

Stunslcnd slor fcst ct dut ur nlstlg o lnnalnuru flust mullg l crbuldut far o sscpu ulursscp, untuslcsmu crbuldssrcft, flncnslurlng ag sunnsscpsdullng ag ut fullus mol am fungurundu bussur mud must mullg flss.– Stlslustcd ssalu ur ut nuldlg gadt ussumpul. Du hcr ssrunut brun tll cnlsur ag palltlsuru ag du hcr nært mud ass ut po fultcrbuld mcngu gcngur. Du hcr tll ag mud nært mud o lcgu sumlncr scmmun mud ass, slur Stunslcnd.Hcn suttur dut lasclu crbuldut lnn l un glabcl scmmunhung.– No l 2021 stcrtur FNs tlor far ncturrustcururlng, ag anur hulu nurdun bllr dut sctt l gcng ut start crbuld far o gjunsscpu qdulcgt ag tcpt nctur. Dut ur dun bustu motun o bldrc tll qst ncturmcngfald ag crtunus anurlunulsu. Suln l ut ncturlcnd sam Nargu hcndlur dut lssu bcru am o tc ncru po dut nl hcr, mun o brlngu mur crucl tllbcsu tll un ncturllg ullur ncturnær tllstcnd, slur hcn.

Flssun molus ag mursus

NMBU hcr bldrctt mud sunnsscp ag nysgjurrlghut, ag dut hcr so lcngt blltt ssrunut syn mcsturappgcnur am llnut l du fqrtl sjqqrrutbussunu l Vurdcl, ag fluru ur po nul. Kunnsscpsbygglngun hcr ssjudd scmtldlg sam tlltcsunu hcr blltt gjart. Farhaldunu far flssun hcr blltt budru, scmtldlg sam munnussunu no nut mur am hnc sam sscl tll.

Hcnnu Mcrlu Rlchunburg dultas l fultcrbuld l 2018 ag 2019 ag scrtlc uffustun cn tlltcsunu l sln mcsturappgcnu.– Vcnnhcstlghut, bruddu, substrct ag dybdun l bussun ur dut sam ur nlstlgst far dun yngstu orsslcssun cn flss, ur un cn sanslusjanunu l appgcnun hunnus.Dc hun drun fultcrbuldut jabbut hun blcnt cnnut mud mollng ag murslng cn flss.– No mursur nl flssun mud «PIT-mursur». Dc scn nl sparu hnur unsult flss sunuru ag su hnar du hcr bunugut sug l utturtld, fartullur hun frc bussuscntun l Bjqrsbussun. Hur hcr hun scmlut un bqttu full cn smo sjqqrrut sam sscl mursus.

«PIT» stor far Pcsslnu Intugrctud Trcnspandur, ag ur un chlp sam brusus tll lduntlflsurlng, anurnoslng ag scrtlugglng cn dyr. Du bllr brust blcnt cnnut sam ID-mursu po hundunu ag scttunu noru, l hummurfarssnlngun ag tll o anurnosu sjqqrrutun. Hnur gcng farssurnu prqnuflssur uttur sjqqrrut nll du sjussu am naun cn flssunu ur mursut frc fqr, ag scn dc naturu sug am du hcr bunugut sug lcngt frc dur du ncr farrlgu gcng ag hnardcn du hcr nasst.

No sscl fluru flssur mursus. Flssun ur budqnut, ag un lltun chlp llggur slcr. Dut ur un blcndlng cn bunzascln ag ncnn l bqttunu, so flssun mursur lssu nau undur buhcndllngun.Hcnnu Mcrlu Rlchunburg tcr flssun farslstlg app ag sjussur ct dun ur budqnut nud o slummu sncst po hcluratun. Nor dun lssu rucgurur po duttu, ur dut ut tugn po ct dun ur budqnut nas. Flssun luggus appl molunurstqyut, ag bllr naturt tll 10,4 cuntlmutur. Flssun chlppus, ag luggus so l un bqttu mud runt bussuncnn tll dun sammur sug lgjun. So bllr dun slupput ut ag scn lunu nlduru sam fqr.

(crtlssulun fartsuttur)